Vr Vrijdag: Verdacht omdat je zwart bent

Ik had nog nooit gehoord van The Green Book. Deze uitgave (met als officiële titel ‘The Negro Traveler’s Green Book’) verscheen jaarlijks tussen 1936 en 1966 in de Verenigde Staten om mensen met een donkere huidskleur de weg te wijzen naar veilige restaurants, tankstations en huizen waar ze konden aankloppen voor een overnachting als er geen hotels in de buurt waren die gekleurde mensen binnenlieten. Het is een van de eerste dingen die ik te horen krijg in een virtuele bioscoopzaal terwijl het scherm voor me schokkerige zwartwitbeelden toont. Een moment later vervaagt de bioscoop en sta ik buiten een diner, een typisch Amerikaans restaurant. We gaan naar binnen en zien een oudere dame vertellen over de manier waarop gewone mensen als honden werden behandeld tijdens de rassensegregatie in de VS. En vooral dat dat eigenlijk niet veel beter is geworden. Dit is het begin van “Traveling While Black”, een documentaire in vr.

Wat volgt zijn de verhalen van mannen en vrouwen van verschillende generaties. Ze vertellen over hun ervaringen in een booth in de diner, en ik zit met hen aan tafel. Het is een indringende manier om deze verhalen te horen, vooral omdat de vr-film nu eens niet korrelig of vaag is. Het is zelfs bijzonder makkelijk te vergeten dat wat er om mij heen gebeurt een filmopname is.

Gewoon

Het zijn gewone Amerikanen die naast en voor me zitten. Een vrouw van in de tachtig. Een ex-balletdanseres van 101, een man van een jaar of zeventig. Die laatste vertelt over hoe angstaanjagend het was om met de bus te reizen, vlak nadat een vrouw dood was geslagen door witte Amerikanen. En dit was nádat dankzij Rosa Parks rassenscheiding in bussen wettelijk was opgeheven. Terwijl de man dit vertelt kijk ik om mij heen en links van me is de spiegel opeens veranderd. Het is een subtiele wijziging die je wellicht helemaal niet op zou vallen als je alleen naar de mensen om je heen kijkt. In de spiegel zie ik opeens een ander gezicht. Het is de weerspiegeling van een jongeman die uit het raam van een rijdende bus kijkt. Een moment later zit ik zelf in die bus. Het is een van de weinige filmische trucjes in Traveling While Black. Maar het geeft context en tastbaarheid aan het verhaal van de busreiziger, als ik zo achterin in de oude Greyhound zit terwijl het Amerikaanse landschap langs me heen flitst.

En dan zit ik weer in de diner, tegenover een vrouw van zo rond de veertig. Ze vertelt haar verhaal aan een jongere vrouw naast me. Het verhaal van het moment dat de deurbel ging en twee kinderen op de stoep stonden die vertelden dat haar zoon was neergeschoten. De moeder vertelt hoe ze in een roes en met een hoofd vol ontkenning naar buiten ging, en vlak bij het huis zag hoe tien agenten om het lichaam van haar jongetje heen stonden, terwijl haar twee andere kinderen al in een politiewagen zaten.

Een moment later zie ik de beveiligingsbeelden die het incident hebben vastgelegd. De jongen staat in een speeltuintje. Een politiewagen rijdt met volle snelheid aan. Twee agenten springen uit de wagen en schieten de jongen neer. De reden voor deze actie? Volgens de agenten greep de knul naar zijn riem. De beelden tonen wat anders.

Te vroeg

De moeder vertelt het verhaal rustig en ingetogen. Misschien dat het daarom ook zo binnenkomt. Om ons heen in de diner zitten andere mensen stil te luisteren. Aan de bar zie ik een vrouw die haar tranen niet kan bedwingen. Ze huilt in stilte terwijl de moeder vertelt hoe ze de urn met de as van haar zoon bij zich houdt omdat ze haar kind te vroeg is verloren.

Het indrukwekkende van Traveling While Black is dat het mij zo dicht bij de verhalen laat komen. Het zijn opeens geen afstandelijke nieuwsberichten meer. Ik zit aan tafel met gewone mensen die me vertellen wat ze hebben meegemaakt. En hoe, ondanks het formeel afschaffen van de rassenscheiding in 1965, er nog steeds een enorm onderscheid is tussen mensen op basis van huidskleur. Het is levende geschiedenis. Nee, het is levende actualiteit.

Het is ook angstaanjagend herkenbaar. Het is makkelijk om dit af te doen als ‘iets uit Amerika’. Maar discriminatie op basis van huidskleur is ook in Nederland zeker niet uitgebannen. Vrienden van Turkse en Marokkaanse afkomst hebben allemaal wel verhalen over hoe ze zonder reden aangehouden werden voor ‘een controle’. Of hoe vaak een moslim-kennis van mij op luchthavens een ‘random check’ krijgt. Iets wat ik in twintig jaar vliegen zelf nog nooit heb meegemaakt.

De documentaire Traveling While Black (gemaakt in samenwerking met Oculus en getoond op het Sundance Filmfestival) is daarom ook voor Nederlanders de moeite meer dan waard. De diepe menselijkheid van de verhalen en de reacties van de toehoorders in het restaurant maken je getuige van iets belangrijks. Niet op een afstandje. Niet gefilterd door politiek of cultuur-oorlogen. Gewoon: van mens tot mens.

Traveling While Black is gratis te downloaden in Oculus Home.

Lees ook vorige afleveringen van Vr Vrijdag: